Vergiler kağıt üstünde ikiye ayrılır; dolaylı vergiler, dolaysız vergiler.
Vergiler Türkiye’de ise üçe ayrılır; iki dolaylı vergi, bir dolaysız vergi! Türkiye’de yeni bir vergiden söz edildiğinde geniş kitlelerin “Eyvah” demesinin nedeni de o iki dolaylı verginin daha da artacağı kaygısıdır. Bir vergi artışı gündeme gelmişse, o büyük olasılıkla dolaylı vergilerin birinde yapılacak düzenlemedir.
Bakınız örnekler; KDV ve ÖTV’de zaman zaman yaşanan artışlar… Oysa diğer yanda dolaysız vergiyi artırmak, bu verginin payını yukarı çekmek gibi bir çaba pek söz konusu değildir. Bakmayın “miş” gibi yapmalara! En kolayı yine dolaylı vergidir; bugün karar alır, yarın tahsilata başlarsınız. Kazancını kendisi beyan edenlere pek yeni vergi getirilemiyor ve beyanda bulunabilme avantajının iyi kullanılması(!) sayesinde gereğince vergi toplanamıyor. Bundan daha kötüsü, ta başta kaynağında birilerine bir takım istisna ve muafiyetler sağlandığı ve sonrasında tahakkuk ettirilen vergide de “uzlaşma” yoluna gidildiği için gelir düşük kalıyor. Şu durumda çare ne; dolaylı vergiler…
Adeta sal vergiyi, herkes ödesin! Ayda 10 bin lira emekli maaşıyla geçinmeye çalışan da, asgari ücretli de, ayda 50 bin, 100 bin kazanan da, ayda ne kazandığını hesaplayamayacak kadar zengin olan da… Aynı oranda ya da aynı tutarda vergi ödesin! “Ne var yani bunda; işte az harcayan az, çok harcayan çok vergi ödüyor” diyen çıkar mı; çıkar çıkar, az da olsa çıkar! Böyle bir yaklaşım sergileyecek birine söylenecek söz yok zaten, onlar iflah olmaz!
Dolaylı vergi=Kolay vergi
Vergi, dolaylı-dolaysız ya da eski ifadeyle vasıtalı-vasıtasız olmak üzere iki grupta toplanıyor. Dolaylı vergi, harcama üzerinden alınan vergi. Dolaysız vergi ise gelir ve kazanç üzerinden alınan vergiler ile mülkiyet üzerinden alınan vergiler.
Teknik tanım bir yana dolaylı vergi adaletsiz vergi demek! Ama dolaylı vergi pek cazip; Maliye için kolay vergi demek! Bugün yürürlüğe koy ya da var olan verginin oranını veya tutarını artır, yarın toplamaya başla! Bakın en başta akaryakıt istasyonları birer vergi dairesi! Üstat Ozan Bingöl geçtiğimiz günlerde temmuz ayında olacakları sosyal medya hesabından paylaştı. Mevcut mevzuata göre Cumhurbaşkanı Erdoğan aksi bir karar almaz ise 3 Temmuz’da akaryakıt, alkol ve tütün ürünlerindeki ÖTV tutarları haziran ayı ÜFE’si sıfır bile gelse otomatik olarak en az yüzde 17.87 artacak. Buna göre ÖTV tutarı bir litre benzinde 9.45 liradan 11.13 liraya, bir litre motorinde 8.86 liradan 10.44 liraya, bir litre alkolde ise 1.062 liradan 1.251 liraya çıkacak. Gerçi bu artışlar karşısında ne yazık ki hâlâ “Benim arabam yok ki” diyenler de çıkıyor ya, neyse…
Kolay vergide nereden nereye…
Eski, en eski Türkiye’de, 1980’lerin başında toplanan verginin yaklaşık üçte biri dolaylı, üçte ikisi dolaysız vergiydi. Yani vergi ağırlıklı olarak kazanç ve mülkiyet üzerinden alınıyordu. Türkiye 1 Ocak 1985’te yeni bir vergiyle tanıştı; katma değer vergisiyle… Dolaylı-dolaysız vergi dengesi hızla değişmeye başladı. 1 Ağustos 2002’ye gelindi, hayatımıza yeni bir vergi daha girdi; özel tüketim vergisi…
Artık vergide 1980’lerin başındaki “üçte bir dolaylı-üçte iki dolaysız” dengesi tümüyle yer değiştirmişti. Verginin “üçte ikisi dolaylı-üçte biri dolaysız” hale gelmişti. Dolaylı verginin payı ilk kez 2002 yılında yüzde 60’ı aştı. O yıldan bu yana da dolaylı verginin payı yüzde 60-70 arasında, dolaysız verginin payı yüzde 30-40 arasında değişiyor. Vergide dolaylı-dolaysız ayrımını belli aylar toplamında yapmak çok anlamlı olmayabilir, yani bu yılın ilk dört ayı için bu hesaplama pek sağlıklı değil, o yüzden son veri olarak 2023’ü almakta yarar var. Buna göre 2023’teki dolaylı- dolaysız dengesi yüzde 65.5’e, yüzde 34.5 düzeyinde.
Dolaylı vergide rekor artış
Dolaylı vergi tahsilatı geçen yıl 2022’ye göre tam yüzde 101 artış gösterdi. Bu, dolaylı vergide şimdiye kadar kaydedilen en hızlı artış. 2022’de 1 trilyon 463 milyar lira olan dolaylı vergi, geçen yıl 2 trilyon 946 milyar liraya fırladı. 2023’ün yıllık ortalama fiyat artışı (aralık-aralık değil) yüzde 54’tü. 2023’ün yıllık ortalama dolar kuru artışı yüzde 43’tü. Yani geçen yılki dolaylı vergi artışı enflasyona da, kur artışına da fark attı. Bunun sonucunda dolaylı vergi tahsilatı geçen yıl tam 124 milyar dolara ulaştı. Dolaylı vergide geçen yılki dolar bazlı artış yüzde 41’i buldu.
Soyuluyorsun ey vatandaş!
Yaygın kanının aksine istisnaları hariç hükümetler doğrudan zam yapmaz. Hükümetler bu zam işini dolaylı olarak halleder. Unutulmamalı, her ekonomik tercih aslında siyasidir. Hele hele vergide… Küçük bir KDV, küçük bir ÖTV düzenlemesi gibi görülen bir gece yarısı kararnamesi ile zammın âlâsı(!) yapılır. Sonra da marketler için enflasyon timleri kurulur. Bir denetim, bir denetim; sormayın gitsin! Bu sözüm perakende sektörünü aklamaz, çünkü onların çoğu da pireyi deve yapmakta pek yeteneklidir.
